Θεωρία των αρχέτυπων και σύγχρονα ποιητικά πρότυπα

Δημήτρης Γαβαλάς

0.2 Τα Αρχέτυπα στη Λογοτεχνία

Η πλέον γνωστή εκδήλωση των αρχετύπων είναι οι μύθοι και τα παραμύθια. Η άμεση όμως εκδήλωση των αρχετύπων, όπως τη συναντάμε σε προσωπικά όνειρα και οράματα, είναι πολύ πιο ατομική, λιγότερο κατανοητή και πιο αφελής από ό,τι στους μύθους. Το αρχέτυπο είναι ουσιαστικά στοιχείο του ασυνειδήτου, που τροποποιήθηκε γιατί έγινε συνειδητό και αντιληπτό και χρωματίστηκε από την ατομική εγωική συνείδηση, μέσα στην οποία εκδηλώθηκε. Πρέπει, επίσης, να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στο αρχέτυπο και στις αρχετυπικές ιδέες, εικόνες κτλ. Το αρχέτυπο καθαυτό είναι ψυχικό αναπαράστατο μοντέλο, αντίστοιχο με το βιολογικό πρότυπο συμπεριφοράς. Επειδή τα αρχέτυπα είναι σχετικά αυτόνομα, δεν μπορούν να αναδυθούν και αφομοιωθούν μονάχα με λογικά μέσα. Γι’ αυτό απαιτείται εσωτερική διαλεκτική διαδικασία, αποδοχή και συμφωνία μαζί τους. Αυτή η διεργασία γίνεται με τη μορφή διαλόγου και εφαρμόζεται, έτσι, κατά ασυνείδητο τρόπο, ο αλχημικός ορισμός του meditatio: «ένας εσωτερικός μονόλογος/διάλογος του ατόμου με τον καλό του Άγγελο». Αυτή η διαδικασία διατρέχει μια πορεία με πολλές εσωτερικές εμπειρίες και εκδηλώνεται με σύμβολα, που συνδέονται με τις συλλογικές απεικονίσεις. Αυτές οι απεικονίσεις αποδίδουν τις ψυχικές διεργασίες του μετασχηματισμού με τη μορφή μυθολογικών αναπαραστάσεων. Ο όρος συλλογικές απεικονίσεις, που χρησιμοποιείται με την έννοια των συμβολικών εικόνων, οι οποίες εμφανίζονται στην αρχέγονη θεώρηση του Κόσμου, μπορεί να αποδοθεί και στα περιεχόμενα του ασυνειδήτου, αφού ουσιαστικά σημαίνει το ίδιο πράγμα.

Το αρχέτυπο είναι δομικός παράγοντας του ασυνειδήτου και στοιχείο της λειτουργικής δραστηριότητάς του. Από πού έρχεται το αρχέτυπο δεν μπορούμε να το προσδιορίσουμε, οφείλουμε όμως να δεχτούμε ότι αυτό δεν είναι απλώς μια κληρονομημένη ιδέα, αλλά κάτι περισσότερο από ιδέα. Είναι τρόπος και τύπος συμπεριφοράς, αυτόνομη ψυχική λειτουργία, που ρυθμίζει αντισταθμιστικά ή συμπληρωματικά τις μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου σχέσεις. Δεν είναι, λοιπόν, απλώς μια ψυχική διάθεση, αλλά δυναμική λειτουργική διαδικασία. Η φύση του αρχέτυπου δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί σαφώς και επακριβώς, αλλά οπωσδήποτε η επέμβασή του στις μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου σχέσεις, όπως και ο βασικός του ρόλος να διευκολύνει την προσαρμογή της προσωπικότητας στις αναγκαίες για την εξατομίκευση συνθήκες, δείχνουν ότι το αρχέτυπο είναι μια επιμέρους υπόσταση, που διαθέτει σχετική συνείδηση και βούληση. Από τη θεωρία του Jung για το αρχέτυπο και τα λειτουργικά του χαρακτηριστικά, προκύπτει ότι αυτό: (i) είναι αυτόνομος ψυχικός παράγοντας, (ii) έχει υποχρεωτικό χαρακτήρα, (iii) είναι μαγικό και θείο στοιχείο της ψυχικής ζωής, (iv) ενεργεί ως μετασχηματιστής, ο οποίος μετατρέπει κατώτερης μορφής ψυχική ενέργεια σε ανώτερης, αφού η ψυχολογική μηχανή που μεταβάλλει ενέργεια είναι το σύμβολο.